Ξύλα για το αυτοκίνητα

Η ομιλία μου στην ημερίδα «100 χρόνια αυτοκίνηση στην Ελλάδα, 1913-2013» που έγινε την Τρίτη 19 Νοεμβρίου 2013, στο Hellenic Motor Museum, στην Αθήνα. Φυσικά, έχω κάνει κάποπιες μικρές ώστε να διαβάζεται ευκολότερα, από όποιον έχει την απαραίτητη υπομονή. Η ομιλία αποτελεί περίληψη του κειμένου που περιέχεται στα επίμετρα του βιβλίου του Ηλία Καφάογλου, «Ελληνική Αυτοκίνηση 1900 - 1940. Ανθρωποι, δρόμοι, οχήματα, αγώνες», των εκδόσεων Υψιλον.    

ΞΥΛΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ 

Οταν ο Ηλίας Καφάογλου με ρώτησε τι ξέρω για την οξυά τη βελανιδιά και κάποια άλλα δέντρα νόμισα προς στιγμήν ότι κάτι του συμβαίνει. Εχει κήπο στο σπίτι του. Αλλά πιστεύω πως για αυτόν ο κήπος είναι μόνον ένας χώρος που διασχίζει κανείς για να φτάσει στην εξώπορτα, ενώ τα δέντρα είναι κάτι πράγματα από ακατέργαστο ξύλο που -καλώς- βρίσκονται πάνω στα βουνά και -κακώς- μπορεί να βρεθούν δεξιά και αριστερά από δρόμους όπου τρέχουν αυτοκίνητα. Χρειάστηκε να μου εξηγήσει τη σχέση ξυλείας και αυτοκινήτου για να ασχοληθώ με το θέμα. Εξ άλλου μου αρέσουν τόσο τα αυτοκίνητα όσο και τα δέντρα. 

Ηθελα ο τίτλος της ομιλίας μου να είναι ΞΥΛΟ ΓΙΑ ΤΟ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΟ, όμως αυτό θα ήταν παραπλανητικό. «Ξύλο» για χάρη του αυτοκινήτου έχουμε μέχρι και σήμερα ενώ στην πραγματικότητα η ξυλεία έπαψε να είναι δομικό υλικό της κατασκευής αυτοκινήτων από τα τέλη της δεκαετίας του ’30. Κάποια στιγμή, έγινε υλικό πολυτελείας και το βρίσκουμε ακόμη και σήμερα σε ορισμένα πολύ ακριβά μοντέλα αυτοκινήτων. 

Πάμε όμως πίσω στο ξεκίνημα της αυτοκίνησης. Τότε οι μόνοι άνθρωποι που είχαν την εμπειρία και την τεχνολογική υποδομή για την κατασκευή ενός αμαξώματος ήταν φυσικά οι αμαξοποιοί. Μια ματιά στα πρώτα αυτοκίνητα φτάνει για να καταλάβει κανείς πως για τους αμαξοποιούς το μόνο που άλλαζε ήταν η κινητήρια δύναμη. Αντί να βάζουν τα άλογα μπροστά από την άμαξα όπως έκαναν για αιώνες τα έβαζαν μέσα σε αυτήν, υπό μορφή κινητήρα, φυσικά. 

Ετσι, διάφορα παλιά εγχειρίδια αμαξοποιίας είναι μια καλή πηγή για να μάθουμε τα είδη ξυλείας που χρησιμοποιούνταν τότε. Το Ονοματιστικόν του εν τω στρατώ υλικού, ένα βιβλίο του 1932, που συνέταξε η Διεύθυνση Πυροβολικού του Ελληνικού Στρατού έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ξυλεία μια και το Πυροβολικό έδινε βάρος σε τέτοια ζητήματα αφού κάπως έπρεπε να ρυμουλκηθούν τα πυροβόλα του. 

Τα ξύλα που χρησιμοποιούνταν στην αμαξοποιία ήταν κατά κύριο λόγο τα εξής: καραγάτσι, οξυά, δρυς, λευκό και δεσποτάκι. 

Το καραγάτσι προέρχεται από την φτελιά, 

η οξυά από το ομώνυμο δέντρο, 

η δρυς από την βελανιδιά, 

η λευκή ξυλεία είναι προϊόν του πεύκου και του ελάτου,

το δεσποτάκι παράγεται από τον φράξο ή μελία. 

Σε εκείνες της πρώτες δεκαετίες της αυτοκίνησης οι αμαξοποιοί, είτε εμπειρικά είτε κατόπιν μετρήσεων, γνώριζαν καλά ότι τα ξύλα αυτά ικανοποιούσαν τις απαιτούμενες τεχνικές προδιαγραφές. Δεν θα σας φάω την ώρα με αριθμούς για τεχνικά χαρακτηριστικά των διαφόρων ειδών ξύλου που χρησιμοποιούνταν στην αμαξοποιία. Θα αναφερθώ σε άλλα θέματα σχετικά με τα ξύλα. Θέματα που ελπίζω ότι προκαλούν περισσότερες ερώτησεις από όσες απαντήσεις θα μπορέσω να δώσω εδώ. 

Τα δέντρα που δίνουν την προαναφερθείσα ξυλεία τα συναντάμε όλα στη χλωρίδα μας. 

Είδη φτελιάς συναντάμε σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, ηπειρωτική και νησιωτική. Το ξύλο της είναι ελαστικό, ανθεκτικό στην υγρασία, επεξεργάζεται εύκολα. Τα φύλλα της θεωρούνταν εξαιρετική ζωοτροφή. Όμως όταν οι κτηνοτρόφοι κλάδευαν τις φτελιές για να ταΐσουν τα ζώα τους, το δέντρο έχανε τη δενδρώδη μορφή του. Γίνονταν θάμνος. 

Οξυές συναντάμε σε περιοχές της Ελλάδας με υψόμετρο από 600 έως 1800 μ. συνήθως. Το νοτιότερο σημείο εξάπλωσής της είναι το όρος Οξυά, νότια του Καρπενησίου. Το ξύλο της είναι ιδιαίτερα ανθεκτικό. 

Οξυές στον Γράμμο. (φωτ.Τ. Ανδριτσόπουλος)

Στη χώρα μας ζουν πολλά είδη βελανιδιάς, περισσότερα από 10. Είναι εξαπλωμένα σε όλη την Ελλάδα. Κάποια είναι μικρά, όπως το πουρνάρι που φτάνει τα 8-10 μ. Κάποια άλλα όπως η γρανίτσα ή χνουδωτή βελανιδιά, ξεπερνούν τα 30 μ. Το ξύλο της δρυός είναι καλής ποιότητας και πολύ χρήσιμο. Ομως τα δάση βελανιδιάς θεωρούνται «αγροδασικά συστήματα» και όχι απλά δάση, επειδή τα φύλλα τους και οι καρποί τους είναι καλή ζωοτροφή ενώ δίνουν και βαφικές και δεψικές ουσιές. 

Δάσος από βελανιδιές το χειμώνα στον Βαλκανικό Βοτανικό Κήπο Κρουσσίων. Ο κήπος βρίσκεται στα Κρούσσια όρη, στην Ποντοκερασιά του Κιλκίς. Σε πρώτο πλάνο πεύκα, στο βάθος το δάσος που περιβάλλει και μέρος του περιλαμβάνεται στον κήπο. (φωτ.Τ. Ανδριτσόπουλος)

Το πεύκο και το έλατο που δίνουν τη λεγόμενη λευκή ξυλεία συναντώνται επίσης σε όλη σχεδόν την Ελλάδα. Είδη πεύκου έχουμε τόσο σε ορεινές όσο και πεδινές περιοχές ενώ το έλατο το βρίσκουμε στα ορεινά. Το ξύλο του πεύκου είναι ανθεκτικό και ευκατέργαστο, ενώ της ελάτης είναι ελαστικό και ανθεκτικό στην υγρασία. 

Μαύρη πεύκη στη Βάλια Κάλντα. (φωτ.Τ. Ανδριτσόπουλος)

Ο φράξος ή μελία δίνει καλής ποιότητας σκληρή ξυλεία. Είδη του δέντρου αυτού βρίσκουμε σε όλη σχεδόν τη χώρα μας. 

Δηλαδή θεωρητικά, είχαμε στην Ελλάδα ξυλεία για να φτιάξουμε αμαξώματα. Ομως απ’ ό,τι φαίνεται το μεγαλύτερο μέρος της απαιτούμενης ξυλείας εισάγονταν από ευρωπαϊκές χώρες, κατά κύριο λόγο. Μάλιστα το κόστος της εισαγόμενης δεν διέφερε από το κόστος της ελληνικής ξυλείας, παρά τους υψηλούς δασμούς. Γιατί έπρεπε να εισάγουμε ξυλεία; Γιατί δεν μπορούσαν οι αμαξοποιοί να πάρουν ξύλα από τα δάση μας; 

Συνοψίζοντας τα προβλήματα ήταν τα εξής: 

Δεν υπήρχαν παρά ελάχιστοι δασικοί δρόμοι. 

Οι ποτάμιοι δρόμοι δεν επαρκούσαν για τη μεταφορά των κομμένων ξύλων. Η Ελλάδα ποτέ δεν φημίζονταν για τα τεράστια ποτάμια της. 

Δεν υπήρχαν τα απαραίτητα τεχνικά μέσα για την κοπή και τη μεταφορά. 

Τα ελληνικά δάση ήταν λίγα και δεν παρείχαν υψηλής ποιότητας ξυλεία. 

Ο ανταγωνισμός συμφερόντων ήταν έντονος. 

Να πιάσουμε όμως την ιστορία από την αρχή. Τι γίνονταν στη διαδρομή από το δάσος μέχρι τον αμαξοποιό; 

Ο αμαξοποιός ήθελε ξυλεία κατάλληλη ποιοτικά και ποσοτικά. Ανέθετε σε «εργολάβους υλοτομίας» να τον προμηθεύσουν με το απαραίτητο υλικό. Αυτοί θα έπρεπε να βρουν τα κατάλληλα δέντρα και να τα μεταφέρουν στον αμαξοποιό. Αυτός πια έπρεπε να έχει κατάλληλους αποθηκευτικούς χώρους. 

Κορμοί οξυάς στον Γράμμο που προορίζονται για βιοτεχνική χρήση. Φυσικά πρόκειται για σύγχρονη φωτογραφία, είναι όμως ενδεικτική του μεγέθους των κορμών που πρέπει να μεταφερθούν. (φωτ.Τ. Ανδριτσόπουλος)

Είπαμε ότι οξυά, βελανιδιά, φράξος, φτελιά, πεύκα και έλατα υπήρχαν και υπάρχουν στην χλωρίδα της Ελλάδας σε ορεινές, ημιορεινές και πεδινές περιοχές. 

Στις ορεινές περιοχές ο υλοτόμος είχε να αντιμετωπίσει τον ανταγωνισμό των κτηνοτρόφων. Είχε επίσης να αντιμετωπίσει το ζήτημα της μεταφοράς της μεγάλου μεγέθους ξυλείας από το βουνό μέχρι το εργοστάσιο ξυλείας. Διαφορετικά έπρεπε να τα κόψει επί τόπου. Η κοπή και η μεταφορά ήταν προβλήματα δυσεπίλυτα με τα τέχνικα και μεταφορικά μέσα της εποχής και τις οδικές υποδομές. 

Βοσκότοπος στο Βίτσι. Προσέξτε ότι υπάρχει μόνον μία μικρή συστάδα δέντρων. (φωτ.Τ. Ανδριτσόπουλος)

Στις πεδινές περιοχές ο υλοτόμος έπρεπε να ανταγωνιστεί και πάλι τους κτηνοτρόφους, αλλά και την πίεση για αύξηση της γεωργικής γης. Επιπλέον οι πεδινές βελανιδιές σε κάποιες περιοχές της χώρας ήταν πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους των. Στην Αιτωλοακαρνανία, η οποία βρίσκεται σε «ακτίνα βολής» από την Πάτρα, έδρα αμαξοποιίας, τα «κύπελλα» των καρπών της βελανιδιάς συλλέγονταν «από το Μεσαίωνα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’70» για να πωληθούν στις βιοτεχνίες βυρσοδεψίας, οπότε τα δέντρα που τα παρήγαγαν δεν έπρεπε να κόβωνται. Κάτι παρόμοιο ίσχυε και για τον φράξο ή μελία. Στα 1914 γράφει ο Γεννάδιος ότι το ξύλο του φράξου ήταν «χρήσιμον ιδίως εις την επιπλοποιίαν, την αμαξοπηγίαν και την τορνευτική» αλλά όμως συμπληρώνει ότι και ο φλοιός του ήταν «βυρσοδεψικός, βαφικός και φαρμακευτικός». 

Τελικά ήταν πολύ περισσότερο συμφέρουσα η υλοτόμηση με σκοπό την παραγωγή καυσόξυλων. Για τα καυσόξυλα δεν υπάρχουν ιδιαίτερες ποιοτικές απαιτήσεις. Ακόμη και αν το δέντρο είναι γέρικο, ροζιασμένο ή στραβό αφού κοπεί και τεμαχιστεί θα καεί στην ξυλόσομπα. Αυτή η ξυλεία όμως, είναι ακατάλληλο για βιομηχανική χρήση. 

Ενας σωρός από καυσόξυλα στον Χολωμώντα μπροστά σε φυτεία ελάτων για τα Χριστούγεννα. Τα καυσόξυλα είναι μικρά και μεταφέρονται εύκολα. (φωτ.Τ. Ανδριτσόπουλος)

Συνοψίζοντας, γύρω από τα δέντρα υπήρχε έντονος ανταγωνισμός. Οι γεωργοί ήθελαν γη για να σπείρουν και να φυτέψουν. Οι κτηνοτρόφοι ήθελαν βοσκοτόπια. Οι αστοί και οι «άνθρωποι της οικοδομής» ήθελαν γη για να χτίσουν πάνω της. Οι υλοτόμοι και οι επαγγελματίες που σχετίζονταν με την ξυλεία ήθελαν δάση για να υλοτομούν. 

Μεγάλη σύγκρουση συμφερόντων και είναι φανερό ότι τελικά δεν νίκησαν οι υλοτόμοι και «άνθρωποι της ξυλείας». Το γιατί έγιναν έτσι τα πράγματα είναι μόνον ένα από τα πολλά ερωτήματα που προκύπτουν. Στην ουσία, ό,τι αναφέρθηκε ως εδώ είναι μόνον μια αδρή περιγραφή της κατάστασης. Το όλο θέμα χρειάζεται διερεύνηση και μακάρι κάποιος να προχωρήσει σε αυτή γιατί μελετώντας τέτοιες συγκρούσεις συμφερόντων θα καταλάβουμε πολλά. Ακόμη και σε σχέση με ό,τι συμβαίνει σήμερα στη χώρα μας.